"روایت یونس؛ داستان جنگ گرامین بانک با فقر"

                                                        
محمد یونس، روز 28 ژوئن 1940، در دهکده باثوآ، واقع در منطقه بریتیش راج (بنگلادش مدرن) و در خانواده‌ای مسلمان به دنیا آمد. وی تحصیلات دانشگاهی خود را در سال 1957، در گروه اقتصاد دانشگاه داکا شروع کرد و پس از اخذ مدرک کارشناسی ارشد، در سال 1961 به عنوان مدرس در اقتصاد در کالج چیتا کونگ مشغول به فعالیت شد که طی آن دوران یک کارخانه بسته‌بندی راه‌اندازی کرد که سوددهی مناسبی هم داشت. در سال 1965 با دریافت بورسیه تحصیلی کامل، برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت و 5 سال بعد، موفق به اخذ مدرک دکترا از دانشگاه وندربیلت شد. یونس در زمان جنگ آزادی‌خواهانه بنگلادش در سال 1971، کمیته شهروندی موثری را بنیان‌گذاری کرد.
شاید بتوان نقطه عطف زندگی محمد یونس را بعد از بازگشت به بنگلادش، دانست. او از آمریکا به بنگلادش آمد و با مشاهده قحطی حاصل از جنگ، خود را درگیر فعالیت‌های کاهش فقر کرد و به عنوان پروژه‌ای تحقیقاتی، یک برنامه اقتصادی روستایی را طراحی کرد.
در سال 1975 طرحی تحت عنوان «مزرعه سه شراکتی عصر جدید» ارائه داد که دولت نیز این طرح را اقتباس و اجرایی کرد. در سال 1983، این پروژه آزمایشی به عنوان یک بانک، برای فقرای بنگلادش شروع به کارکرد که به نام بانک گرامین (بانک روستایی) تغییر کرد. 
 آنچه به نقل از کتاب «بانک تهیدستان» در پی می‌آید، بخشی از خاطرات محمد یونس در ارتباط با چگونگی شکل‌گیری گرامین بانک است.
در سال ۱۹۷۶، شروع به ملاقات با فقیرترین خانواده‌هایی که در «جبرا» زندگی می‌کردند کردم تا ببینم چگونه می‌توانم شخصاً به آن‌ها کمک کنم. روستا از سه گروه تشکیل شده بود: گروه مسلمانان، گروه هندوها، و گروه بودایی ها. وقتی به دیدن بودایی‌ها می‌رفتم، همیشه یکی از دانشجویان بودایی‌ام به نام «باروا» را همراه خود می‌بردم. در غیاب او پروفسور لطیفه مرا همراهی می‌کرد. او بیشتر خانواده‌ها را می‌شناخت و در ارتباط برقرار کردن با روستاییان از توانایی خاصی برخوردار بود.
یک روز هنگامی که من و لطیفه در حال گشت زدن در جبرا بودیم، با خانه‌ای کهنه و فرسوده روبه رو شدیم که کاه‌گل دیوارهایش ریخته بود و روی سقفش چندین حفره دیده می‌شد. جلوی خانه، زنی را دیدیم که درحالی‌که چمباتمه زده بود تعدادی ساقه بامبو را میان پاهایش نگه داشته بود و به شدت غرق کار بود.
زن، پس از اینکه متوجه حضور ما شد، بامبوهایش را روی زمین ریخت، برخاست و به سرعت به داخل خانه دوید. لطیفه به او گفت: «نترسید، ما غریبه نیستیم. ما در دانشگاه درس می دهیم. ما از همسایگان شما هستیم و تنها می خواهیم چند سوال از شما بپرسیم.» با این جملات، زن اطمینان خاطر پیدا کرد و گفت: «کسی در خانه نیست.» منظورش این بود که مردی در خانه نیست. در بنگلادش زنان نباید با مردان غریبه صحبت کنند. بچه‌های زن، دور حیاط می‌دویدند و همسایه‌ها نیز با تعجب از پنجره به ما زل زده بودند.
در مناطق مسلمان‌نشین جبرا نیز باید از پشت دیوارهای بامبو یا پرده با زنان صحبت می‌کردیم چرا که سنت آنجا این‌طور بود که به زنان متأهل، اجازه ارتباط با دنیای بیرون را نمی‌دادند؛ مساله ای که در چیتاگونگ نیز به وفور دیده می‌شد. من بومی چیتاگونگ بودم و به لهجه محلی صحبت می‌کردم و سعی می‌کردم با صحبت کردن، اعتماد زنان مسلمان را جلب کنم. تعریف کردن از کودکان آن‌ها، یکی از این راه‌ها بود. من از زن پرسیدم: «چند تا بچه داری؟»، زن پاسخ داد: «سه تا.» من ادامه دادم: «این پسرت خیلی دوست داشتنی است» و کم‌کم اطمینان زن جلب شد و با کودکی که در آغوش داشت به سمت در خانه آمد. حدود ۲۰ ساله به ن
ظر می‌رسید، لاغر بود و پوستی تیره و چشمانی سیاه داشت. ساری قرمز رنگی پوشیده بود و مانند همه زنانی که هر روز از صبح تا شب کار می‌کردند، چشمانش خسته بود. پرسیدم: «اسمت چیست؟»، پاسخ داد: «صفیه بیگم»؛ «چند سال داری؟»؛ «۲۱ سال ».
از آنجایی که نه از خودکار استفاده می‌کردم و نه از دفترچه، کمی از ترس زن کاسته شده بود. اما بعدها در بازدیدهای مجدد به دانشجویانم اجازه دادم که یادداشت‌برداری کنند. پرسیدم: «این بامبوها مال خودت است؟»
- بله
- از کجا آورده‌ای؟
- خریدمشان.
- بامبوها چقدر برایت خرج داشته‌اند؟
- پنج تاکا
آن موقع پنج تاکا حدود ۲۲ سنت می‌شد. پرسیدم: خودت پنج تاکا داشتی؟
- نه، از یک مرد قرض گرفتم.
- از دلال؟ چگونه باهم معامله کردید؟
- قرار شد برای پس دادن قرضم، هر روز بامبوهای تمیز شده را به او بفروشم.
- بامبوها را چند به او می‌فروشی؟
- پنج تاکا و ۵۰ پوشا
زن تاکید کرد که این کار، فقط دو سنت برایش سود دارد.
پرسیدم: مگر نمی‌توانید از نزول دهنده قرض بگیرید تا مواد خام مورد نیازتان را از این طریق تهیه کنید؟
- بله. اما نزول دهندگان سود بالایی از ما می‌خواهند و مردمی که با آن‌ها کار می‌کنند، فقیرتر می‌شوند.
- مگر نزول دهندگان چقدر سود می‌گیرند؟ 
- بستگی دارد. گاهی اوقات ۱۰درصد در هفته. اما یکی از همسایگانم روزی ۱۰درصد می‌پردازد.
-پس کل درآمد شما از کار کردن روی این بامبوها پنجاه پوشاست؟
- بله 
صفیه نمی‌خواست زمان بیشتری را از دست بدهد. به تماشای او در حین کار کردن پرداختم. دستان تیره‌اش الیاف بامبو را می‌بافت؛ کاری که هر روز، هر ماه، و هر سال انجامش می‌داد. این زندگی او بود. او در شرایط سختی کار می‌کرد. انگشتانش پینه بسته بود و ناخن‌هایش سیاه و چرک بود. اما فرزندان او چطور می‌توانستند چرخه فقری را که او شروع کرده بود بشکنند؟ آن‌ها چطور می‌توانستند به مدرسه بروند درحالی‌که درآمد صفیه برای سیر کردن خودش هم کافی نبود؟ به نظر می‌رسید امیدی برای اینکه فرزندان صفیه بتوانند سرانجام روزی از این بدبختی رها شوند وجود نداشت.
صفیه روزی دو سنت می‌گرفت. این موضوع مرا شوکه کرده بود. در درس‌های دانشگاهی‌ام، در مورد جمع‌آوری میلیون‌ها دلار نظریه‌پردازی کرده بودم اما در جبرا جلوی چشمانم مرگ و زندگی افراد به چند پنی بستگی داشت. از خود پرسیدم: «چرا درس های دانشگاهی ام در واقعیت زندگی صفیه هیچ معنایی نداشت؟» عصبانی بودم: از خودم، از دانشکده اقتصاد، و از هزاران پروفسور به ظاهر نابغه‌ای که برای حل مشکل امثال صفیه هیچ تلاشی نمی‌کردند. از نظر من، این سیستم اقتصادی بنگلادش بود که باعث شده بود درآمد صفیه همواره در سطح کمی باقی بماند چرا که او نه می‌توانست حتی یک پنی پس انداز کند و نه اینکه سرمایه‌ای برای خود داشته باشد. کودکان او محکوم بودند که در فقری زندگی کنند که او نیز از کودکی گرفتار آن بوده است و قبل از او هم والدینش همین گونه زندگی کرده‌اند. من هیچ‌گاه از کسی نشنیده بودم که به خاطر کمبود ۲۰ سنت در رنج باشد. برای من غیرقابل‌باور و حتی مضحک بود. اما آیا می‌توانستم به صفیه برای اندک پولی که به عنوان سرمایه زندگی‌اش لازم داشت کمک کنم؟
من و لطیفه به خانه بازگشتیم. من شروع به قدم زدن در حیاط کردم. سعی داشتم مشکل صفیه را از دید خود او ببینم. او از فقر رنج می‌برد چرا که قیمت بامبوهای مورد نیاز او پنج تاکا بود و او این میزان پول در اختیار نداشت. در نتیجه، ناگزیر می‌بایست در حلقه معیوب «خرید از دلال و فروختن به او» باقی می‌ماند. او هرگز نمی‌توانست خود را از این رابطه استثماری رها کند. او برای بقای خود ناگزیر بود تا کار خود را صرفاً از طریق مرد واسطه پیش برد.
در کشورهای جهان سوم، نزول‌خواری بسیار مرسوم است و از نظر اجتماعی نیز پذیرفته شده است. در این کشورها، کسانی که از نزول دهنده قرض می‌کنند، به ندرت از قراردادی که با نزول دهنده می‌بندند سر درمی‌آورند. در مناطق روستایی بنگلادش، به ازای ۳۷ کیلوگرم برنج بدون سبوسی که در فصل غیر برداشت از نزول دهنده قرض گفته می‌شود، می‌بایست دو برابر در هنگام فصل برداشت پس داده شود و زمین روستاییان نیز تا زمانی که بدهی به طور کامل پس داده شود به عنوان ضمانت نزد نزول دهنده باقی می‌ماند. در بنگلادش در بسیاری از موارد، سندی تحت عنوان «باوناناما» حقوق میان قرض دهنده و قرض گیرنده را تعیین می‌کند. در این سند، قرض دهنده از پذیرفتن هرگونه بازپرداخت قسطی وام از طرف قرض گیرنده منع شده و حتی این اجازه به او داده شده است که پس از اتمام یک مهلت زمانی مشخص، زمین قرض گیرنده را به تملک خود درآورد. سند مهم دیگر، سند «دادان» است که به تاجر این اجازه را می‌دهد که محصولات تولیدشده توسط قرض گیرنده را با قیمتی کمتر از قیمت بازار خریداری کند. صفیه، بامبوهایش را تحت قرارداد دادان به مرد دلال می‌فروخت.
در بنگلادش، گاهی برای صرفاً زنده ماندن، خرید غذ
ا، یا خرید دارو وام گرفته می‌شود. در چنین مواردی، فرد به سختی می‌تواند خود را از بار وام رها کند. او، فقط برای اینکه بتواند وام اول خود را بازپرداخت کند، مجبور می‌شود وام دیگری بگیرد و همانند صفیه تا مدت‌ها در این چرخه باقی بماند. اما به نظر میرسید اگر صفیه، پنج تاکای اولیه برای خرید بامبوهایش داشته باشد بتواند از این بدبختی رها شود
روز بعد، دانشجویی را که در جمع‌آوری اطلاعات به من کمک می‌کرد صدا زدم و از او خواستم لیستی از اهالی جبرا که مانند صفیه، به دلالان وابسته‌اند تهیه کند. فهرست در عرض یک هفته آماده شد. من توانستم ۴۲ نفر را که در کل ۸۵۶ تاکا، یعنی چیزی کمتر از ۲۷ دلار نیاز داشتند تا بتوانند از قرض دلالان رهایی یابند شناسایی کنم. با خود گفتم: «خدایا، یعنی همه بدبختی این خانواده ها برای کمتر از ۲۷ دلار است!» من با تعجب این جمله را فریاد میزدم و مایمانا ساکت در گوشه‌ای ایستاده بود و مرا نظاره می‌کرد. هر دو ما از این واقعیت دگرگون‌شده بودیم.
می‌خواستم به آن ۴۲ نفر سخت‌کوش کمک کنم. آدم‌هایی مثل صفیه فقیر بودند، اما نه به خاطر حماقت یا تنبلی چرا که تمام طول روز کار می‌کردند و فعالیت‌های فیزیکی سنگینی انجام می‌دادند. آن‌ها فقیر بودند چرا که موسسات مالی روستا کمکی به آن‌ها نمی‌کردند. در واقع در آن زمان، هیچ ساختار مالی رسمی وجود نداشت که اعتبار لازم را در اختیار فقرا قرار دهد. اما اگر من به روستاییان جبرا ۲۷ دلار می دادم، آن‌ها میتوانستند تولیداتشان را به هرکسی به غیر از دلالان بفروشند و دستمزد بالاتری دریافت کنند. برای همین، خیلی ساده ۲۷ دلار به دانشجویم دادم و به او گفتم: «این را بگیر و به آن ۴۲ نفر روستایی بده. آن‌ها میتوانند بدهکاریشان را به دلالان پس دهند و تولیداتشان را به قیمت بهتری بفروشند». او پرسید: «تا کی باید قرضشان را به شما پس دهند؟» گفتم: «هر وقت توانستند».
تا قبل از این ماجرا، به محض اینکه سرم به بالش می رسید، خواب به سراغم می آمد. اما این بار از خواب خبری نبود. از خودم خجالت می کشیدم که به عنوان بخشی از این جامعه هستم ولی نمی دانستم ۲۷ دلار می تواند زندگی ۴۲ فرد ماهر را متحول کند. باید به دنبال یک راه حل اساسی می رفتم. چیزی که برای این کار به آن نیاز داشتیم، نهادی بود که بتواند به کسانی که «هیچ ندارند» قرض دهد. بنابراین تصمیم گرفتم به بانک محلی روستا بروم و از آن‌ها بخواهم به فقرا پول قرض دهند. به نظر ساده و سرراست می رسید و آن وقت، خواب به سراغم آمد.
صبح روز بعد، با اتومبیل خود به شعبه محلی بانک دولتی «جاناتا» رفتم. بانک جاناتا، بزرگترین بانک روستایی در بنگلادش محسوب می شد و شعبه دانشگاه آن، درست نزدیک جاده قرار داشت. بانک از اتاق مربع شکلی تشکیل شده بود. پنجره های جلویی بانک با میله ها پوشیده شده بودند و دیوارها سبز تیره بودند. جلوی اتاق نیز با میز و صندلی های چوبی پر شده بود. مدیر بانک، همانطور که پشت به دیوار نشسته بود به من اشاره کرد و گفت: «آقا! چه کاری میتوانم برایتان انجام دهم؟» نزد او رفتم و منشی بانک برایمان چای و بیسکویت آورد. من برای او توضیح دادم که برای چه نزد او رفته بودم: «دفعه قبل من نزد شما آمده بودم تا برای طرح «مزارع سه شراکتی» از بانک وام بگیرم. حالا یک ایده جدید دارم و میخواهم به فقرا پول وام دهم. مقدارش خیلی کم است. من خودم قبلاً این کار را انجام داده ام و ۲۷ دلار به ۴۲ نفر قرض داده ام. راستش را بخواهید، آن‌ها برای اینکه بتوانند کارشان را ادامه دهند و مواد خام لازم را تهیه کنند و محصول خود را بفروشند، به این پول نیاز دارند.»
مدیر بانک، انگار که موضوع عجیب و غریبی برای او تعریف کرده باشند با تعجب گفت: «چه موادی؟» من نیز برای او توضیح دادم: «برخی از این فقرا روی بامبو کار می کنند، برخی تشک می بافند، و مابقی نیز درشکه چی هستند. اگر آن‌ها طبق نرخ تجاری از بانک وام بگیرند، می توانند تولیداتشان را در بازار بفروشند و با سود آن زندگی بهتری داشته باشند. در حال حاضر آن‌ها مثل برده ها کار می کنند و هیچگاه نمی توانند خود را از سیستم رباخواری موجود نجات دهند.»
مدیر بانک پاسخ داد: «بله، من هم در مورد نزول دهندگان موضوعاتی شنیده ام.» من نیز به او پاسخ دادم: «بنابراین امروز اینجا آمده ام تا از شما بخواهم به این روستاییان وام دهید.» مدیر بانک که دهانش از تعجب باز مانده بود خنده ای کرد و گفت: «من نمی توانم چنین کاری انجام دهم.» پرسیدم: «چرا؟» او که کمی عصبانی شده بود، گفت: «خب... » راستش را بخواهید او نمی دانست دلایلش را چطور بیان کند اما به هر حال گفت: «یکی اینکه مقدار وام مورد نیاز روستاییان مقدار بسیار کمی است و بانک برای چنین امور کوچکی وقت خود را تلف نمی کند چرا که پر کردن مدارک لازم بسیار وقتگیر است». به او گفتم: «اما همین پول اندک برای ادامه زندگی آنان بسیار حیاتی است».
- این مردم بیسوادن
د و نمیتوانند فرم های درخواست وام را پر کنند.
- در بنگلادش که ۷۵ درصد مردمش نه می توانند بخوانند و نه می توانند بنویسند، پر کردن فرم واقعا موضوع مضحکی است.
- هر بانکی در این کشور همین قانون را دارد. حتی زمانی که کسی پولی می آورد و می خواهد در بانک ما به امانت بگذارد، از او می خواهیم که فرم های لازم را پر کند.
- چرا؟
- منظورتان از اینکه می گویید چرا، چیست؟
- منظورم این است که چرا بانک نمی تواند پول او را دریافت کرده و صرفاً یک رسید برای او صادر کند حاوی این جمله که فلان مقدار پول را از فلان فرد دریافت کرده است؟ چرا بانک نمی تواند این کار را انجام دهد؟ چرا خود وام گیرندگان باید این کار را انجام دهند؟
- خب، شما بانکی که مردم نتوانند بخوانند و بنویسند را چطور می گردانید؟
- ساده است. بانک بابت مقدار پولی که دریافت کرده، صرفاً رسید صادر می کند.
- اگر فرد بخواهد پولش را پس بگیرد چه؟
- خب احتمالاً باید راه ساده ای وجود داشته باشد. او با رسید پولش برمی گردد و آن را به صندوقدار تحویل می دهد و صندوقدار نیز پول را به او برمی گرداند.
مدیر سرش را تکان داد ولی جوابی نداد چون نمی دانست چه باید بگوید.
- به نظر من سیستم بانکی شما، ضد افراد بی سواد طراحی شده است.
رئیس شعبه که به نظر میرسید دیگر عصبانی شده است، گفت: پروفسور، بانکداری به این سادگی که شما فکر می کنید نیست. به او گفتم: شاید، اما اطمینان دارم بانکداری به این پیچیدگی هم که شما درست کرده اید نیست. پاسخ داد: بینید، واقعیت ساده این است که در هر بانکی در هر نقطه از دنیا هر وام گیرنده باید فرم هایی را پر کند.
- خب باشد؛ اما اگر برخی دانشجویان من داوطلبانه برای روستاییان فرم پر کنند دیگر مشکلی نیست؟ رئیس شعبه گفت: مثل اینکه شما متوجه نیستید. ما نمیتوانیم به فقرا وام بدهیم.
من در حالی که سعی میکردم مودب باشم به او گفتم: چرا نمی شود؟
- آن‌ها هیچ وثیقه ای ندارند. برای ضمانت کار، وثیقه هم نیاز است.
به او پاسخ دادم: اما فقیرترین فقرا ۱۲ساعت در روز کار می کنند. آن‌ها باید بفروشند و درآمدی داشته باشند تا بتوانند چیزی برای خوردن بیابند. آن‌ها مجبورند پول شما را پس بدهند تا بتوانند دوباره وام بگیرند و برای یک روز دیگر به زندگی خود ادامه دهند. در واقع زندگی آن‌ها، بهترین ضمانتی است که آن‌ها می توانند به شما ارائه کنند.
مدیر سرش را تکان داد و گفت: پروفسور، شما آرمانگرا هستید. شما با کتاب ها و نظریه ها زندگی می کنید.
- اما وقتی شما مطمئن هستید که آن‌ها پولتان را برمی گردانند، چه نیازی به وثیقه دارید؟
- این قانون بانک ماست.
- پس تنها کسانی که وثیقه دارند می توانند وام بگیرند؟
- بله.
- چه قانون احمقانه ای! این به معنی این است که فقط ثروتمندان هستند که می توانند از بانک وام بگیرند.
- قوانین را من نمی نویسم. مدیران بانک این کار را انجام می دهند.
- خب به نظر من قوانین باید تغییر کند.
- پروفسور! راستش را بخواهید این ما نیستیم که وام می دهیم و ما فقط سپرده های کارگران کارخانه و کارمندان دانشگاه را جمع آوری می کنیم.
- شما نیستید که وام می دهید!؟
- نه! فقط دفتر مرکزی بانک وام می دهد. ما اینجا فقط سپرده دانشگاه و کارکنانش را جمع آوری می کنیم. البته وام «سه شراکتی» شما یک استثنا بود که آن مورد هم از طرف دفتر مرکزی بانک تصویب شده بود. شما برای گرفتن وام باید به دفتر مرکزی بانک بروید و من نمی دانم آن‌ها چه پاسخی به شما خواهند داد.
- بله! به نظر می رسد لازم است با روسای رده بالاتر صحبت کنم.
وقتی نوشیدن چای تمام شد و آماده رفتن شدم، رئیس شعبه گفت: می دانم که از تصمیم خود منصرف نمی شوید اما تا آنجایی که من از بانکداری می دانم، می توانم با اطمینان به شما بگویم که ایده شما هیچ وقت عملی نخواهد شد.
دو روز بعد، قرار ملاقاتی با مدیر ناحیه چیتاگونگ بانک جاناتا، یعنی آقای هاولدر، در دفترش تنظیم کردم. مکالمه ای که داشتیم تکرار همان حرف هایی بود که با مدیر شعبه محلی جبرا داشتیم؛ البته با این تفاوت که هاولدر ایده ای داشت که در آن، یک ضامن می توانست چند وام گیرنده را بدون نیاز به گذاشتن وثیقه ضمانت کند.
ایده او را کمی بررسی کردم. به نظر طرح مناسبی بود اما اشکالاتی هم داشت چرا که ضامن می توانست همچون یک نزول دهنده رفتار کند و با وام گیرندگان همچون برده رفتار کند.
برای مدتی سکوت حکمفرما شد. از بحث های چند روز گذشته با مدیران بانکی برایم روشن شده بود که مانع پیش روی من فقط بانک جاناتا نیست بلکه کل سیستم بانکداری بنگلادش است.
ناگهان گفتم: چرا خود من ضامن نشوم؟
- خود شما؟
- آیا میتوانید برای همه وام ها فقط خود من را به عنوان ضامن قبول کنید؟
هاولدر لبخندی زد و گفت: در مورد چه مقدار پول حرف می زنید؟
- رویهم رفته حدود ۱۰ هزار تاکا (۳۰۰ دلار)، نه خیلی بیشتر.
هاولدر شروع به بازی با کاغذهای روی میزش کرد. نسیمی که پنکه سقفی ایجاد
کرده بود، با کاغذها بازی می کرد. همین طور که کاغذها روی میز بالا و پایین می رفتند، گفت: خب، می توانم بگویم که ما ضمانت شما را تنها برای همین مقدار وام می پذیریم.
گفتم قبول! و با هم دست دادیم. چند لحظه بعد گفتم: «اما اگر یکی از کسانی که وام گرفته است پولش را پس نداد، من قدمی برای پرداخت وام او برنخواهم داشت.» هاولدر با تعجب به من نگاه می کرد. او متوجه نمی شد چرا من این قدر آدم پیچیده ای هستم.
- اما ما شما را به عنوان ضامن وام، مجبور به پرداخت وام خواهیم کرد.
- مثلاً چه می کنید؟
- وارد روند قانونی علیه شما می شویم.
- قبول!
او طوری به من نگاه میکرد که انگار دیوانه شده ام و این دقیقاً همان چیزی بود که من به دنبال آن بودم. می خواستم در این سیستم ناعادلانه تنشی ایجاد کنم. می خواستم جلوی چرخه ی این ماشین بانکداری بدهیبت را بگیرم. اگرچه بر روی کاغذ من یک ضامن بودم، اما ضمانت کسی را نمی کردم.
- پروفسور یونس، شما کارها را برای من سخت می کنید!
- اما به نظر من این بانک است که کار را برای مردم سخت کرده است؛ مخصوصاً برای آنهایی که هیچ چیزی ندارند.
- به هر حال من تلاش می کنم کمکتان کنم.
- من هم درک می کنم که این مشکل از شما نیست و ناشی از قوانین بانکی است.
- اکنون من درخواست وام شما را به اداره مرکزی بانک در داکا اعلام می کنم و منتظر می مانیم تا ببینیم آن‌ها چه می گویند.
- اما من فکر می کردم که شما به عنوان مدیر ناحیه چیتاگونگ، در مورد این موضوع اختیار کامل دارید.
- بله، اما این مورد غیرمعمول تر از آن است که من بتوانم شخصاً اقدام کنم. اجازه باید از بالا صادر شود.
جواب به درخواست من شش ماه و طی شدن روند اداری وام هم چهارماه طول کشید. در نهایت، در دسامبر ۱۹۷۶ موفق شدم از بانک جاناتا، برای فقرای جبرا وام بگیرم. در طول سال بعد، تمام درخواست های فقرای روستا برای دریافت وام را باید شخصاً امضا می کردم. حتی زمانی که برای مسافرت به اروپا یا آمریکا رفته بودم، بانک برای امضا کردن فرم ها، به جای تماس با وام گیرندگان اصلی در روستا، همچنان از طریق نامه یا تلگراف از من تقاضا می کرد.
همه چیز [برای شکل گرفتن ایده تشکیل بانک برای تهیدستان] از اینجا شروع شد. فقرای جبرا به خوبی می دانستند که برای پایان دادن به فقرشان، این وام تنها شانس آنهاست. من نمی خواستم هیچ وقت به یک نزول دهنده تبدیل شوم و علاقه ای هم برای قرض دادن به کسی نداشتم. بلکه آنچه دنبالش بودم این بود که در درجه اول، مساله مرگ و زندگی فقرا حل شود. اما خود موضوع وثیقه هم برایم سوال شده بود. نمیدانستم آیا حق با من است یا با مدیران بانکی. در مورد راهی که وارد آن شده بودم، هیچ حس روشنی نداشتم. کورمال می رفتم و در حین راه یاد می گرفتم که گرامین بانک یا بانک کشاورزان را چگونه پی ریزی کنم.
موفقیت گرامین بانک در چیست؟
با مطالعه خاطرات محمد یونس به وضوح مشخص است که، مکانیسم حمایتی مورد استفاده گرامین بانک، بر پایه پرداخت وام های خرد (Micro Credit) برای راه اندازی کسب و کارهای کوچک و خودکفایی مالی تدریجی قرار داشته است. موفقیت چشمگیر گرامین بانک در بنگلادش، موجب شده است که این بنیاد خیریه، هم اکنون شعبه هایی در بیش از ۵۰ کشور دنیا برپا کند. همچنین در حال حاضر صدها موسسه خیریه در سرتاسر جهان، برای مدیریت آن بخش از فعالیت‌های خیریه خود که به پرداخت وام های خوداشتغالی مربوط می شود، از الگوی گرامین بانک استفاده می کنند. نکته جالب توجه آن است که روش های ویژه مورد استفاده گرامین بانک برای توانمندسازی و نیز ترغیب فقرا به بازپرداخت اقساط وامها، باعث شده است که نرخ بازپرداخت وام های مذکور نزدیک به ۹۶ درصد و نکول در آن ناچیز باشد. در حال حاضر گرامین بانک تنها بانک ویژه فقرا در سطح جهان محسوب می شود که فعالیت‌های آن با وجود ماهیت خیریه، تا حد مناسبی سودده است. ایده ها و تفکرات خلاقانه محمد یونس، او را به یکی از متفکران بزرگ جهان در حوزه اقتصاد و مدیریت تبدیل کرده است. محمد یونس کتاب Banker to the Poor را در سال ۲۰۰۳ منتشر کرد. بخش عمده این کتاب به بیان خاطرات او درباره چگونگی متحول شدن زندگی اش در جهت کمک به فقیران، چگونگی پایه گذاری و رشد گرامین بانک، و نیز مکانیسم های مورد استفاده در گرامین بانک می پردازد.
این کتاب به سرعت در رده پرفروش ترین کتاب های اقتصاد و مدیریت جای گرفت. محمد یونس، آن گونه که خودش می گوید، طرفدار اقتصاد رقابتی است. اما مفهومی که از رقابت در ذهن دارد و درباره اش سخن گفته و کتاب نوشته است، با الگوی رایج اقتصاد رقابتی یا اقتصاد بازار، یکی نیست. الگوی ویژه محمد یونس که او را در میانه لیبرالیسم اقتصادی و سوسیالیسم قرار داده، موجب انتقادهایی از طرف لیبرال ها و سوسیالیست ها شده است. منتقدان، نوعاً از یونس با احترام و نیکی یاد می کنند اما نگاهش را به اقتصاد و بانکداری نقد می کنند. از نظر طرفدا
ران اقتصاد آزاد، شیوه بانکداری محمد یونس، بیشتر به فعالیت‌های خیریه می ماند و اطلاق عنوان بانک بر گرامین بانک را خلاف واقع می دانند. به زعم این گروه از منتقدان، اعانه ای که یونس تحت عنوان وام کم بهره و خرد، به مشتریان تهیدست گرامین بانک می دهد، نوعی دستکاری در نظم بازار و مختل کردن فرآیندهای بازار در تعیین نرخ بهره است. منتقدان سوسیالیست یونس هم از منظر دیگری به او خرده می گیرند. به اعتقاد این گروه از منتقدان، محمد یونس با وام های حمایتی اش، تهیدستان را به توهم ثروت و رونق دچار می کند و آنان را از تکاپو برای اصلاح اجتماعی و دستیابی به حقوق واقعی باز می دارد.
پاسخ محمد یونس به این دو گروه منتقد، پاسخی از منظر توسعه اقتصادی است که نه به نظریه رشد اقتصادی مورد نظر لیبرال ها و نه به نظریه تحول اجتماعی رادیکال سوسیالیست ها اعتنایی ندارد. او در مراسم دریافت جایزه نوبل خود در سال ۲۰۰۶ به منتقدانش این گونه پاسخ داد: «من معتقدم که ساختن جهانی بدون فقر، قطعاً امکانپذیر خواهد بود، زیرا فقر توسط خود فقرا ایجاد نمی شود، بلکه فقر عمدتاً معلول سیاست های نادرستی است که برای اداره جوامع به کار گرفته می شود ... به این ترتیب تصور می کنم می توان به روزی امید داشت که فقر را فقط در «موزه های ویژه فقر» بتوانیم ببینیم ... به عنوان اقتصاددان اعتقاد دارم که موثرترین سیاست های فقرزدایی، رویکردهایی هستند که در چارچوب «اقتصاد بازار» قرار می گیرند، درست مانند رویکردهایی که ما در ۲۰ سال اخیر در گرامین بانک پیگیری کرده ایم».  

محمد یونس، اقتصاددان و متفکر بنگلادشی، یکی از پیشروان مبارزه با فقر در سطح بین المللی محسوب می شود. کوشش‌های موثر این اقتصاددان در مبارزه با فقر، باعث شد که در سال ۲۰۰۶ جایزه صلح نوبل به او تعلق گیرد. محمد یونس با تأسیس یک بنیاد خیریه غیردولتی به نام «گرامین بانک» توانست جهش بزرگی در فقرزدایی در بنگلادش ایجاد کند. «گرامین» در زبان بنگلادشی به معنای کشاورز است و یونس این عنوان را از آن جهت برگزید که گروه‌های هدف او در اعطای وام‌های خرد و تقریباً بدون بهره، عمدتاً در روستاها و حاشیه‌های شهرها زندگی می‌کنند. فعالیت گرامین بانک، بر خلاف باور رایج در سیستم های بانکداری موجود، بر مبنای اعطای وام و نیز سایر خدمات بانکی بدون وثیقه به فقرا قرار دارد. به این ترتیب گرامین بانک که اولین بانک تخصصی ویژه فقرا محسوب می‌شود، توانسته است بیش از پنج میلیون فقیر بنگلادشی را تحت پوشش بگیرد که بالغ بر ۹۰ درصد آنان را زنان سرپرست خانوار تشکیل می‌دهند.